Historia Purdy
Purda (do 1939: Gross Purden- Purda Wielka)
Położenie: ok. 20 km na południowy wschód od Olsztyna
Wieś założona przez kapitułę warmińską w głębi puszczy na mocy przywileju lokacyjnego z 21 stycznia 1384 r., który otrzymał zasadźca Johannes von Rozergenaw. Staropruska nazwa osady została zapożyczona od funkcjonującej tu wcześniej nazwy jeziora Purda (słowo „purda” oznacza zamulone jezioro), podobnie jak nazwa lokowanej 10 lat wcześniej osady pszczelarskiej Purdka, a właściwie Mała Purda (Klein Purden). Z czasem więc, dla odróżnienia obydwu zaistniała potrzeba dodania do nazwy Purda przymiotnika Wielka (Gross Purden). Przymiotnik ten był w pełni uzasadniony także z tego względu, iż wieś Purda otrzymała w swym przywileju lokacyjnym aż 70 łanów (1175,3 ha), czyli więcej niż jakakolwiek w tej okolicy (dwukrotnie więcej niż Butryny). Cały obszar przydzielony wsi był zalesiony, toteż istotnym czynnikiem zachęty dla osadników było 10 lat wolnizny podatkowej. Chociaż w przywileju nie było mowy o uposażeniu ani o budowie kościoła, to jednak z oczywistych względów tak duża wieś, w przypadku udanej lokacji (co do tego mogły być wątpliwości), musiała być w przyszłości wsią kościelną. Istotnie, skoro w 1419 r. pojawia się proboszcz, to już w latach poprzednich (może nawet ok. 1400 r., jak przypuszcza Boetticher) musiał tu powstać pierwszy drewniany kościół.
W odnowionym w 1503 r. przywileju lokacyjnym jest już mowa o 5 łanach kościelnych i 7 sołeckich. Było też wówczas 5 pszczelarzy. Już na początku wojny trzynastoletniej, w 1455 r., wieś uległa zagładzie, spalona przez dowódcę zaciężnych krzyżackich Georga von Schlieben. Nowa budowla kościelna, murowana z cegły, mogła być wzniesiona w drugiej połowie XV w. (po wojnie trzynastoletniej), a następnie rozbudowana i konsekrowana w 1580 r. przez biskupa Marcina Kromera ku czci Świętego Krzyża i św. Michała Archanioła (architektura późnogotycka, w 1929 r. dobudowano nawy boczne).
Po ostatniej wojnie polsko-krzyżackiej z lat 1519-1521 rozpoczął się masowy napływ mieszkańców polskiego z Mazowsza, którzy zaludnili też Purdę. W 1525 r. gospodarzył tu m.in. Bernard Szafraniec, którego syn Piotr objął gospodarstwo w Pajtunach. Kościół obsadzany był polskimi proboszczami. W 1582 r. proboszczem był Marcin Kołakowski, a nauczycielem szkoły parafialnej Kilian z Chorzel. W 1598 r. kolejnym proboszczem był ks. Andrzej Chrzanowski. W 1590 r. Bartłomiej Grabowski zabudował młyn przy wsi na rzece Kośnie. Wieś miała dwóch sołtysów, 22 gospodarstwa chłopskie i dwie karczmy. Chłopi żyli nieźle, skoro jeden z nich w 1661 r. zapłacił kapitule 100 złotych za uwolnienie, przeniósł się do Barczewa i tam został rzeźnikiem. W 1674 r. karczmarz Rybecki dzierżawił drugą karczmę, posiadał 3,5 łana gruntów rolnych (59 ha) i dwa ogrody. Według danych z lat 1750-1787 właścicielem jednej karczmy w Purdzie był Antoni Badyński, dziedzic na Marunach, Pajtunach i Wałach, a później jego syn Jan Zygmunt.
Według spisu majątkowego, sporządzonego po zaborze Warmii przez Prusy, w 1773 r. karczmarzem był Jakub Ceck (Ciech?). Istniały wówczas 32 gospodarstwa chłopskie, parafia posiadała 5 łanów ziemi. W sumie w użytkowaniu były wówczas 63 łany gruntów (1047,77 ha). Rzemiosło w Purdzie reprezentowali: kowal Józef Guth, krawiec Jakub Bollit, garncarz Andrzej Mareczek, kołodziej Romacki i szewc Piotr Eichel. W 1820 r. we wsi było 58 chałup i 351 mieszkańców, w 1836 r. 65 chałup i 409 mieszkańców. Od 1800 r. w wiejskiej szkole parafialnej zatrudniony był nauczyciel Maciej Fremkowski, który uczył w niej kilkadziesiąt lat. W 1825 r. było tam 132 dzieci katolickich i 2 ewangelickich. Żadne z dzieci nie znało języka niemieckiego. W 1870 r. wieś liczyła już 486 mieszkańców, a w 1894 - 833 mieszkańców. Do wsi należał młyn wodny. Miejsce, w którym się znajdował określano w 1785 r. jako Zapurdka. Przy młynie stała młynarzówka, a w 1836 r. i później były tam dwa budynki mieszkalne. Właścicielem młyna był Tyburski (dziś młyn Zapurdka). Do wsi zaliczano też w 1836 r. podleśniczówkę (1 dom, 7 mieszkańców). W 1889 r. mowa już o nadleśnictwie, do którego należał obszar liczący 6286 ha (w tym 100 ha pól i 146 ha łąk). W 1905 r. nadleśnictwo państwowe Purden (dziś Purda Leśna) miało gospodarstwo liczące 15 koni, 58 sztuk bydła, 61 świń. W 1928 r. zamieszkiwało w nim 127 osób.
Wieś Purda była jednym z większych ośrodków polskiego życia na Warmii. Ks. Józef Osiński wraz z organistą Pawłem Ciecierskim w 1863 r. przez kilka miesięcy dawali schronienie powstańcom polskim. U schyłku tzw. Kulturkampfu wieś całkowicie pozbawiona była przez władze pruskie proboszcza. Wkraczała tu wówczas celowo organizowana germanizacja. W pierwszych latach XX wieku w miejscowej szkole uczono wyłącznie po niemiecku, a za każde słowo polskie dzieci były bite przez nauczyciela. W latach 1892-1902 proboszczem był Jan Jabłoński, współautor modlitewnika polskiego (z ks. Walentym Barczewskim), redaktor polskiego pisma „Warmiak”. W 1883 r. założono we wsi bibliotekę polską. W okresie międzywojennym istniał we wsi 37-osobowy oddział Związku Polaków w Niemczech. 18 grudnia 1930 r. otwarto szkołę polską, w której nauczali kolejno: Paweł Jasiek (1930-1931), Mieczysław Oelberg (1931-1935), Piotr Galusik (1935-1936), Tadeusz Pezała (1936-1939), który zmarł w w 1942 r. w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Przy szkole istniała biblioteczka chór dziecięcy, świetlica. W 1931 r. Agata Sendrowska zorganizowała przedszkole polskie, prowadziła drużynę ZHP. Po niej funkcje te przejęła w 1939 r. Jadwiga Gnatowska. W 1935 r. wieś liczyła 840 katolików. Msze w kościele odprawiane były w połowie po polsku i po niemiecku. W 1939 r. w Purdzie było 820 mieszkańców.
Tekst na podstawie: Jerzy Sikorski, Janusz Osmólski „Gmina Purda, województwo warmińsko-mazurskie. Studium wartości kulturowych” Olsztyn 1999, maszynopis
Dawno, dawno temu...
